TRANSKRYPCJA: "Wiara a uczucie (F. Schleiermacher) – dr hab. Wojciech Szczerba, prof. EWST"
Data publikacji: 09.11.2023
Długość: 20:04

---

[0:05] Szanowni państwo zostałem rzeczywiście

[0:05] Szanowni państwo zostałem rzeczywiście

[0:07] poproszony o kilka słów na temat wiary

[0:09] czy

[0:11] religii te ujęcia będę traktował

[0:13] synonimicznie mogę się potem z tego

[0:15] wytłumaczyć w myśli Friedricha

[0:18] schacher Czynię to z dużą przyjemnością

[0:20] Mam nadzieję że przyjemność będzie

[0:22] obopólna i rozpocznę od takiej krótkiej

[0:24] noty biograficznej kontynuując to co

[0:27] tutaj ksiądz profesor powiedział Fredis

[0:30] schacher rzeczywiście urodził się we

[0:32] Wrocławiu w bresa w

[0:34] 1768 roku pochodził z rodziny

[0:37] reformowanej kalwińskie o pietystyczny

[0:39] przekonaniach to była taka stara rodzina

[0:42] właśnie z takimi przekonaniami jego

[0:45] Dziadek Daniel był pastorem i

[0:47] założycielem takiej pietystyczny sekty

[0:49] Syjon itów jego ojciec z kolei Gotlib

[0:53] był kapelanem w armii pruskiej a

[0:55] równocześnie pastorem w kościele

[0:57] zamkowym na Kazimierza Wielkiego Który

[0:59] dzisiaj jest

[1:00] kościołem

[1:02] luterańskim sam Friedrich schacher też

[1:04] był wychowywany w duchu pietystyczny

[1:06] ukończył we Wrocławiu gimnazjum a potem

[1:08] przeniósł się do szkoły pedagogicznej

[1:11] którą prowadzili morawianie bracia

[1:13] czescy najpierw w w niski niedaleko

[1:18] gerlic później w barb niedaleko

[1:20] Magdeburga i ta pietystyczny

[1:23] nie leżała czytamy wczesne listy

[1:28] właściwie widzimy że zadaje całe mnóstwo

[1:31] pytań Po pierwsze nie podoba mu się to

[1:33] że nauczyciele uczą w sposób sztampowy

[1:35] Studenci mają czy uczniowie mają mnóstwo

[1:38] pytań pytania głębokie egzystencjalne

[1:40] natomiast nauczyciele w taki

[1:41] stereotypowy sposób do nich się odnoszą

[1:43] i to mu się nie podoba po drugie to jest

[1:46] też moment kiedy schleiermacher zaczyna

[1:48] zadawać pytania odnośnie doktryn zaczyna

[1:51] mówi wprost że nie rozumie Unii

[1:52] hipostatyczne i powiedzmy też ma

[1:54] wątpliwości co do chrystologii ogólnie

[1:57] Czyli w jednym z listów do swojego ojca

[2:02] nie była łatwa lektura dla jego ojca

[2:03] pastora mówi tak nie mogę uwierzyć że

[2:06] ten który nazywa siebie synem

[2:08] człowieczym był prawdziwym wiecznym

[2:10] Bogiem nie mogę przyjąć że jego śmierć

[2:13] była zwycięskim

[2:15] odkupieniem następnie schacher podejmuje

[2:18] studia na Uniwersytecie w h to jest

[2:19] również pietystyczny Uniwersytet ale

[2:22] znacznie bardziej liberalny tam te jego

[2:24] wątpliwości one rzeczywiście zostają

[2:27] wyartykułowane I zostają ugruntowane

[2:30] zajmuje się krytyczną analizą Nowego

[2:33] Testamentu zaczyna czy zaczyna powiedzmy

[2:36] tłumaczyć Platona i zajmuje się studiami

[2:38] nad arystotelesem no oprócz tego czyta

[2:41] pism spinozy którego uwielbia Kanta i

[2:44] jakobi który pozwala mu Czy pomaga mu w

[2:46] interpretowaniu spinozy teraz po

[2:49] zakończeniu swojej edukacji zajmuje się

[2:51] pracą duszpasterską akademicką a w

[2:54] 1810 roku zostaje zaproszony przez

[2:57] Wilhelma Humboldta do współpracy i to

[3:00] właśnie powoduje że zarówno bierze

[3:03] udział w założeniu Uniwersytetu

[3:04] Humboldta w Berlinie jak również wpływa

[3:06] na założenie naszego Uniwersytetu tutaj

[3:09] we

[3:10] Wrocławiu na tym uniwersytecie w

[3:12] Berlinie on pracuje właściwie do końca

[3:14] swojego życia jako rektor jako nie naj

[3:17] jako profesor potem jako dziekan potem

[3:19] jako rektor a w międzyczasie jest

[3:22] członkiem pruskiej Akademii nauk wielka

[3:25] postać i doprowadza do Unii między

[3:28] kościołem reformowanym i kościołem

[3:30] luterańskim lecie reformacji w

[3:34] 18 roku i teraz to co miało niezwykle

[3:37] ważne wpływ na rozwój myśli schacher

[3:40] tego się potem do tego Będę odnosił się

[3:43] w mojej prezentacji to kontakt z

[3:46] niemieckimi romantykami młody człowiek

[3:48] scher maer zaprzyjaźnia się z getem

[3:51] schlegel

[3:52] herder i

[3:54] właściwie spędza z nimi dużo czasu i ich

[3:57] kryka religii sprawia że

[4:01] pisze swoją pierwszą i bodaj

[4:03] najsłynniejszą przynajmniej w naszym

[4:04] kręgu kulturowym książkę mowy o religii

[4:08] do wykształconych spośród tych którzy

[4:10] nią gardzą Polecam tą lekturę bo to

[4:12] fantastyczna książka teraz w tej książce

[4:15] sch przedstawia szereg swoich koncepcji

[4:18] młody 20 paroletni człowiek te koncepcje

[4:21] Oczywiście będą ewoluowały w jego myśli

[4:23] ale nigdy do końca od nich nie odejdzie

[4:26] nigdy nie stracą na znaczeniu nigdy

[4:28] właści tego przekonania że religia czy

[4:31] też wiara właśnie tutaj w taki sposób

[4:34] synonimiczny prawie że traktowane jest

[4:37] jedną z fundamentalnych

[4:39] tajemnic ludzkiej natury i nadaje

[4:43] egzystencji człowieka no taki ostateczny

[4:45] sens czym zatem jest religia wiara w

[4:49] myśli młodego schle maera i tutaj w

[4:52] mojej prezentacji będę odnosił się

[4:53] przede wszystkim do właśnie tego

[4:56] traktatu mowy o religii w szczególności

[4:58] do jego pierwszego niepoprawiony danan

[5:01] które jest bardzo ważne z perspektywy

[5:03] filozoficznej No oczywiście w jakimś

[5:05] sensie również będę odnosił się do jego

[5:07] późniejszych prac w szczególności do

[5:09] monumentalnego już takiego prawie że

[5:12] ortodoksyjnego dzieła

[5:14] glaubens wiara chrześcijańska czyli tak

[5:17] schleiermacher przede wszystkim

[5:19] sprzeciwia się ujmowaniu religii w

[5:22] kategoriach zewnętrznych systemów

[5:23] doktrynalnych mówi wprost to nie jest

[5:26] religia systemy doktrynalne są po prostu

[5:30] produktem kalkulacji człowieka i zapisem

[5:33] tego co rozumiemy o rzeczywistości jest

[5:36] sprowadzeniem rzeczy najważniejszych

[5:38] rzeczy transcendentnych do

[5:40] niedoskonałego czasoprzestrzennego

[5:42] rozumienia człowieka to wpływ Kanta

[5:45] czasoprzestrzennego

[5:47] języka człowieka czyli w rzeczywistości

[5:50] doktryny i systemy eklezjalne są nie są

[5:53] religią samą w sobie ale są sposobem

[5:56] niedoskonałym sposobem próbą ujęcia

[6:00] religii jako takiej po drugie schacher

[6:04] twierdzi że religia nie jest wiedzą ani

[6:06] nie jest aktywnością jak mówi cytuje

[6:08] szczególnym rodzajem kontemplacji świata

[6:10] połączonym z określonym zachowaniem i

[6:12] charakterem nie po trzecie religia nie

[6:16] jest również moralnością Nie należy jej

[6:18] Sprowadzać do moralności ponieważ

[6:20] pobożność nie jest warunkiem sinekwanon

[6:22] moralnego życia można żyć w sposób

[6:26] moralny I znowu Baruch spinoza pokazał

[6:29] to bardzo ładnie można żyć w sposób

[6:31] bardzo moralny nie wierząc w Boga

[6:33] przynajmniej nie w takiego Boga jaki

[6:34] uznaje ortodoksyjne chrześcijaństwo co

[6:37] prawda jak mówi schleiermacher religia

[6:39] próbuje opisać rzeczywistość i wskazuje

[6:43] jak należy żyć ale tak jak nie należy

[6:46] religii Sprowadzać do nauk empirycznych

[6:48] co jest niemożliwe tak również nie

[6:51] należy Sprowadzać do tego kodu Co wolno

[6:53] a czego nie wolno czynić No i w końcu

[6:56] znowuż za kantem schacher mówi że

[6:59] religia nie jest metafizyką gdyż

[7:02] metafizyka jest zamknięta dla człowieka

[7:05] po prostu nie mamy do niej dostępu czyli

[7:07] wikłanie się w metafizyczne próby opisu

[7:10] religii prowadzi co najwyżej do nowej

[7:13] mitologii i do fałszywego obrazu religii

[7:16] w tej w swoim traktacie mowy o religii

[7:19] schleiermacher zdecydowanie broni

[7:21] ezoterycznej czy apofatyczny wręcz

[7:25] natury religii i mówi o tajemnicy która

[7:27] nigdy nie zostanie przekroczona cytuj w

[7:30] każdej religii to co święte pozostaje

[7:33] tajemnicą i jest ukryte przed profan a

[7:37] więc prawdziwa religia w przekonaniu

[7:39] schleiermacher zasadza się na swego

[7:42] rodzaju

[7:43] doświadczeniu i na odczucia albo

[7:46] intuicji właśnie w tych pierwszy w tym

[7:47] pierwszym wydaniu mów o religii czyli

[7:51] teolog mówi o dojmujący doświadczeniu

[7:55] totalność

[7:59] ienia się o byciu jednym z uniwersum to

[8:02] jest doświadczenie totalne które

[8:05] poprzedza wszelką refleksję wszelki

[8:07] namysł nad

[8:08] przeżywany w tym momencie tego

[8:11] doświadczenia to co jest nieskończone

[8:13] nieograniczone a więc Bóg Uniwersum

[8:17] bierze we władanie to co jest skończone

[8:19] i ograniczone człowieka jest to również

[8:22] doświadczenie przelotne niejednokrotnie

[8:24] szacher będzie mówił o momencie j

[8:27] jednakowość to odczucie doświadcz naj

[8:30] totalnej zależności tej jedności z

[8:32] wszechświatem pozostaje w człowieku i to

[8:35] odczucie ta świadomość nabyta w momencie

[8:38] zjednoczenia z uniwersum jest istotą

[8:41] religii albo raczej sednem pobożności

[8:44] czy też wiary człowieka istotą religii

[8:47] mówi schleiermacher nie jest ani

[8:49] myślenie ani działanie ale ogląd i

[8:52] uczucie w tym pierwszym wydaniu mów o

[8:55] religii schacher pisze o intuicji świata

[8:58] właśnie wskazując na t tą pierwotną

[9:00] prekognita relację Do Uniwers do

[9:03] Uniwersum w późniejszych swoich dziełach

[9:05] jak w wierze chrześcijańskiej będzie

[9:07] definiował religię jako odczucie

[9:09] totalnej zależności od świata Boga

[9:13] Uniwersum Natomiast w listach na

[9:15] przykład w liście do swojego przyjaciela

[9:17] luego będzie mówił o bezpośredniej

[9:19] religijnej egzystencji zależności i

[9:22] zawsze będzie podkreślał że religia to

[9:24] zmysł dla i upodobanie do

[9:26] nieskończoności to świadomość Boga to

[9:28] całkowita zależność

[9:30] teraz w takim ujęciu schleiermacher

[9:33] rozumie wszechświat Uniwersum jako swego

[9:36] rodzaju analogon aspekt albo odbicie

[9:39] Boga boskości który jest w jakimś sensie

[9:42] możliwy do doświadczenia przez człowieka

[9:45] no który jest ograniczony czasem i

[9:47] przestrzenią ta predyspozycja religijna

[9:50] predyspozycja wiary twierdzi

[9:52] schleiermacher jest uniwersalna w swoim

[9:55] charakterze czyli może zostać rozwinięta

[9:57] W każdym człowieku wzmacniając tą

[10:00] świadomość Boga w jednostce ponieważ

[10:02] wszyscy ludzie są równi wszyscy ludzie

[10:06] czego wyrazem jest ta biblijna mityczna

[10:08] prawda o tym że każdy człowiek stworzony

[10:10] jest na obraz Boga Są obrazem

[10:13] nieskończoności Uniwersum w

[10:15] czasoprzestrzennym świecie No i teraz

[10:18] Jakie jest miejsce chrześcijaństwa w tak

[10:19] pojmowany w takim ujęciu powiedzmy

[10:22] religii czy wiary szerzej rzec

[10:25] ujmując noach w jakim sensie nie może

[10:29] postawić znaku równości między

[10:30] chrześcijaństwem a religią pers może co

[10:33] najwyżej powiedzieć że chrześcijaństwo

[10:35] jest jedną z form

[10:37] religii która może być opisana przez

[10:39] różne tradycje przez różne doktryny

[10:42] przez różne praktyki ale w

[10:44] rzeczywistości można sobie wyobrazić

[10:47] istnienie religii tak jak ją ujmuje bez

[10:50] konkretnego bóstwa znowuż tak jak

[10:52] próbował to pokazać spinoza w swoim

[10:54] panteistyczny czy może

[10:59] teraz szermach podtrzymuje przekonanie z

[11:02] kantem znowu że człowiek jest

[11:04] uwarunkowany czasoprzestrzen to znaczy

[11:07] jest w jakimś sensie

[11:09] produktem historii kultury czasu swojego

[11:12] kontekstu teraz efektem tych uwarunkowań

[11:15] są różne zewnętrzne formy religijne

[11:18] które zasadniczo są tego samego rodzaju

[11:21] jeśli się głębiej w nie w czytamy co

[11:23] więcej to samo uczucie religijne albo

[11:26] ujęcie tego uczucia które leż różnych

[11:30] zewnętrznych form religijnych różni się

[11:32] w zależności od kontekstu historyczno

[11:34] kulturowego w którym się ujawnia teraz

[11:36] różnica widoczne są w makroskali Kultur

[11:39] w makroskali społeczeństw i w mikroskali

[11:42] jednostki czyli nie dziwi zatem że

[11:44] jakkolwiek

[11:47] podobieństwa opisu doświadczenia

[11:49] religijnego pozwalają zgrupować je w

[11:51] ramach na przykład chrześcijaństwa

[11:54] judaizmu czy islamu to jednak religia

[11:57] jako taka religia pers jest doświadczana

[12:01] indywidualnie chrześcijaństwo z tej

[12:03] perspektywy można zdefiniować jako pewną

[12:05] grupę pobożności religijną która jest

[12:08] zróżnicowana wewnętrznie to

[12:11] doświadczenie i percepcja każdego

[12:13] człowieka ma charakter indywidualny i

[12:16] niepowtarzalny teraz jedną z implikacji

[12:20] tak rozumianej religii czy też wiary

[12:23] jest

[12:24] sceptycyzm scherera w stosunku do

[12:27] doktryn religijnych nie znaczy że on

[12:29] odrzuca doktryny religijne szczególnie w

[12:31] swoich późniejszych dziełach gdzie już

[12:33] pełnił takie tego typu funkcje że nie

[12:35] może tego zrobić natomiast mówi że bez

[12:38] wewnętrznego przeżycia doktryny nie mają

[12:41] większego sensu są jak echo bez źródła

[12:44] dźwięku a więc one muszą w jakiś sposób

[12:47] to doświadczenie religijne musi zasadzać

[12:49] się u podstaw doktryny która w sposób

[12:52] naturalny może Konieczny ale

[12:54] równocześnie niedoskonały próbuje ująć

[12:57] to czego doświadczamy w sposób powiem

[13:00] mistyczny No i dlatego też mówi Trzeba

[13:04] jednak docenić tą różnorodność

[13:05] doktrynalny w obrębie jednej religii

[13:07] historycznej nawet należy docenić

[13:10] herezję mają one pozytywne znaczenie

[13:12] jako próba opisu religii kreatywna próba

[13:15] opisu rel kontekstualizacja teologii ale

[13:19] ostatecznie doktryna jest niczym więcej

[13:21] jak tą

[13:23] niedoskonała doświadczenia człowieka i z

[13:26] tego względu powinna podlegać radykalne

[13:29] rewizji w określonych czasach i w

[13:32] zmieniającym się kontekście a więc

[13:34] pojęcie Boga jako bytu osobowego na

[13:37] przykład pojęcie Unii hipostatyczne Czy

[13:40] chrystologii w kategoriach Unii

[13:41] hipostatyczne ujęcie grzechu

[13:43] pierworodnego ludzkiej deprawacji

[13:46] totalnej deprawacji mówi są naprawdę

[13:49] niezrozumiałe współcześnie są to

[13:51] koncepcje które zostały wyartykułowane w

[13:53] starożytnym świecie i zostały

[13:55] skodyfikowane we wczesnym średniowieczu

[13:57] podobnie pojęcie nieśmiertelności cudów

[14:00] Boskiego objawienia łaski Boga opętania

[14:03] i tak dalej Po prostu wymagają na nowo

[14:06] przepracowania tak żeby były zrozumiałe

[14:08] dla człowieka który żyje w epoce

[14:10] nowożytnej posługuje się innym językiem

[14:12] w inny sposób myśli w jakimś sensie

[14:15] teraz sam szermach ujmuje teologię

[14:18] chrześcijańską tak żeby jak najbardziej

[14:20] odzwierciedlała jego osobiste

[14:22] doświadczenie Czy ducha epoki w którym

[14:24] żyje a więc na przykład mówi o żyjącym

[14:26] Bogu a nie o osobowym Bogu mwi

[14:29] wspólnocie z Bogiem a nie o

[14:31] eschatologicznej egocentryczne

[14:33] nieśmiertelności mówi o Chrystusie jako

[14:35] wzorze odczuwania a nie oog Bog

[14:39] człowieku a jednak schleiermacher

[14:42] Przyznaje chrześcijaństwu to miejsce

[14:45] nadrzędne wśród religii i mówi że

[14:47] najczęściej i najchętniej ogląda

[14:49] wszechświat w religii i w jej historii

[14:51] jako takie jest dla niego religią

[14:53] religii a inne religie są co najwyżej

[14:56] palingeneza chrze

[14:59] jakiegoś rodzaju formą czy odniesieniem

[15:02] i tak dalej i tak d ale tak ujmując RC

[15:04] szermach chcąc nie chcąc zbliża się do

[15:08] takiego No nie chcę tutaj go porównywać

[15:10] ze spinz ale do Pany ujęcia religijności

[15:14] w którym bóstwo zawiera w sobie

[15:17] wszechświat ale wszechświat nie

[15:19] wyczerpuje Boga czyli jak mówi religie

[15:23] historyczne są egzemplifikacji tego

[15:25] pierwotnego doświadczenia dostępne wszy

[15:29] ludzi wszystkich czasów i wszystkich

[15:31] kultur No i to przekonanie zbliża go do

[15:33] takiego uniwersalizmu

[15:35] chrześcijańskiego teraz on jako teolog

[15:37] reformowany oczywiście opiera się na

[15:39] tych koncepcjach kalwiński odnosi się do

[15:41] predestynacji ale odrzuca

[15:44] predestynacji i do potępienia raczej

[15:48] przyjmuje

[15:50] predestynacji że w Chrystusie wszyscy są

[15:53] wybrani do zbawienia To jest wszech

[15:56] predestynacja o której później kl b też

[15:58] będzie

[15:59] mówił zadaje pytanie no wszelki podział

[16:03] na zbawionych i potępionych jest nie do

[16:04] przyjęcia bowiem o jakim szczęściu

[16:06] zbawionych można by mówić jeśli część

[16:09] rasy ludzkiej miałaby cierpieć wieczne

[16:11] męki z ręki wszech Miłosiernego Boga to

[16:14] jest niemożliwe no i tutaj ujawnia się

[16:16] taki głęboki humanizm schleiermacher

[16:18] który mówi o wspólnocie czy wręcz

[16:21] jedności ludzkości której nie da się

[16:24] pogodzić tej tradycyjnej koncepcji

[16:26] wiecznego piekła z miłości

[16:29] C boska kara czy karcenie może mieć

[16:32] wymiar może być właśnie karcenie może

[16:35] być może mieć wymiar pedagogiczny może

[16:37] mieć wmar ekspiacji ale nie możemy

[16:40] traktować jako Retrybucja Zemsty Boga

[16:43] czy nie wiem prawa talionu oko za oko

[16:45] ząb za ząb bo takie ujęcie boga dla

[16:47] schera jest niemożliwe ujęcie wiary jako

[16:51] tego uniwersalnego uczucia intuicji w

[16:54] naturalny sposób prowadzi scherera do

[16:57] uniwersalizmu

[16:59] ujęcia eschatologii cii chrześcijańskiej

[17:01] A katas ston panto nawet w odniesieniu

[17:04] do chrześcijaństwa jak mówi Cytuję

[17:06] chrześcijaństwo wyraźnie pojmuje swój

[17:08] przemijający charakter nadejdzie czas

[17:11] wskazuje samo Chrześcijaństwo kiedy nie

[17:13] będzie już mowy pośredniku ale ojciec

[17:16] będzie wszystkim we wszystkim no i teraz

[17:19] jeśli chodzi o aktualność scherera

[17:21] schacher uznawany jest za ojca

[17:24] współczesnej hermeneutyki oraz teologii

[17:26] liberalnej Oczywiście są jak najbardziej

[17:29] prawidłowe określenia gdzież byłaby

[17:31] współczesna hermeneutyka gdyby nie

[17:33] schleiermacher w jaki sposób byśmy

[17:35] czytali Platona gdyby nie

[17:37] schacher swoimi tezami schacher wpływa

[17:40] na takich liberalnych teologów jak

[17:42] Albrecht Rich Adolf von harn ale również

[17:46] schleiermacher wpływa na rozwój teologii

[17:48] pietystyczny

[17:50] tacy teologowie jak Tol czy neander

[17:54] jeden z drugi z Berlina No odchodzą od

[17:57] chrze chrześcijaństwa w

[18:01] pojmowaniu pojmują nie pojmują jako

[18:03] konfesyjny w sposób konfesyjny czy jako

[18:06] ortodoksyjny system religijny ale

[18:08] podkreślają potrzeby duchowe człowieka

[18:11] znaczenie objawienia znaczenie

[18:12] opatrzności konieczność odkupienia

[18:14] konieczność żywej wiary która ma taki

[18:16] wymiar właściwie sensoryczny

[18:18] powiedzielibyśmy

[18:19] oczywiście wpływ schacher na Karla Barta

[18:22] i teologię ney jest niebanalny być może

[18:26] przez Rudolfa Otto ale również dzis mówi

[18:29] się coraz bardziej o wpływie

[18:31] paradoksalnie o wpływie schacher na

[18:33] teologię ewangelik w szczególności w jej

[18:36] charyzmatycznym wydaniu czyli powiedzmy

[18:39] na tą teologię która jest ugruntowana

[18:41] przez Amerykańskie wielkie przebudzenia

[18:43] pod pietyzmu właśnie więc tak jakkolwiek

[18:46] ewangelikalizm czy ewangelikalny

[18:48] charyzmatyzm

[18:50] zasadniczo odnosi się do nurtów

[18:52] konserwatywnych albo wręcz

[18:54] fundamentalistyczny niekiedy to jednak

[18:57] kładzie nacisk na

[18:59] przeżycie które którego wyrazem

[19:02] powiedzmy jest nawrócenie ujmuje religię

[19:04] w kategoriach odczuwania z

[19:06] niejednokrotnie będziemy mówili o tym

[19:08] sensorycznym wymiarze protestantyzmu

[19:11] ewangelikalne jest sceptyczny wobec

[19:13] doktryny i to widzimy tym minimalizmie

[19:16] doktrynalnym ewangelikalizm czego

[19:20] wyrazem może rozbudowanej tej sfery

[19:24] całej wyznania wiary Są dobrym

[19:26] przykładem i paradok

[19:30] pycz ujęcia rzeczywistości zgodnie z

[19:33] którym bóg jest obecny wszędzie w

[19:35] świecie w jakim w jakim sensie świat

[19:38] egzemplifikuje Boga jakkolwiek świat nie

[19:40] wyczerpuje Boga i teraz wpływach na

[19:43] duchowość ewangelik została opisana

[19:46] właściwie wielotow wielotomowej

[19:48] monografii która została wydana przez

[19:50] Uniwersytet Princeton w 2013

[19:57] roku dziękuję bardzo

---

Przygotowane przez: mgr Joanna Gacka
Kontakt: j.gacka@ewst.pl